بهناز عسکری - روزنامه اطلاعات| یکی از بزرگترین چالش های سلامت جهان که بی سر و صدا در حال پیشروی است دیابت است؛ مرضی که نه‎‌تنها قند خون را هدف می گیرد، بلکه قلب، چشم ها، کلیه ها و  اعصاب را نشانه می رود. آمارها از رشد سرسام آور این بیماری در ایران و جهان حکایت دارد، تا جایی که کارشناسان از آن به عنوان «همه گیری خاموش» یاد می کنند.

دریغ از یک تصویر

صغری، مادر ۶۰ ساله در گفتگو با «اطلاعات» می گوید: من یک مادر هستم. روزگاری چشمانم روشنی بخش خانه بود؛ چشمانی که با آن اولین لبخندهای پسرانم را دیدم، دست پخت هایم را سنجیدم، در نگاه همسرم آرامش یافتم و کدبانویی نمونه بودم اما اکنون در تاریکی مطلق فرو رفته ام. دنیای رنگ ها و چهره ها برای همیشه برای من خاموش شده است.

او با تأثر می افزاید:دیابت، این مهمان ناخوانده، سال ها پیش به زندگی ام پا گذاشت. پزشکان هشدار دادند، دارو تجویز کردند و از عوارضش گفتند اما من با بی اعتناییِ نابخردانه ای که حالا هرلحظه با عذابش دست و پنجه نرم می کنم، فکر می کردم دیابت که چیزی نیست. قند خونم را جدی نمی گرفتم، گاهی داروها را فراموش می کردم و تصور داشتم با کمی شیرینی اتفاقی نمی افتد. تاری دید، اولین زنگ خطر بود که آن را به پای پیری گذاشتم. سپس نقطه های سیاه در دیدم ظاهر شد. وحشت کردم اما دیگر بسیار دیر شده بود. «رتینوپاتی دیابتی» یک عارضه جدی و شایع بیماری دیابت است که روی چشم ها تأثیر می‌گذارد. این بیماری زمانی رخ می دهد که قند خون بالا به رگ های خونی در شبکیه آسیب می زند و اغلب  برای همیشه آن را از کار می اندازد.

صغری می گوید:اکنون در خانه خودم که هر گوشه اش را به سختی به خاطر سپرده  ام ، قدم می زنم و با نوک انگشتانم دنیا را می‌شناسم. صدای خنده نوه هایم را می شنوم اما چهره های معصومشان را هرگز نخواهم دید. در این تاریکی تنها نتیجه بیماری نبود، نتیجه غفلت من از خودم بود.

این مادر بزرگ یاد آور می شودحالا که شوهرم را از دست داده‌ام و برای گذران زندگی باید به صورت دوره‌ای در منزل پسرانم باشم و خجالت عروس را بکشم، حسرت روزهای سلامتی را می‌خورم و این که دیابت را جدی نگرفتم.

او به همین دلیل از همه هموطنان می خواهد دیابت را جدی بگیرید، قند خونشان را به طور منظم کنترل کنند.به توصیه های پزشک عمل کنند و هرگز چشم از این غول خاموش برندارند.

این زن یک نمونه از میلیون‌ها نفری است که این روزها در جامعه ما با بیماری دیابت و عوارض حاصل آن دست و پنجه نرم می‌کنند. بنابر آخرین گزارش‌های رسمی، در طول ۳۰ سال گذشته تعداد دیابتی‌های کشور دو برابر شده است به گونه‌ای تخمین زده می‌شود اکنون حدود ۶ میلیون دیابتی و حدود ۸میلیون مبتلا به پیش دیابت در ایران وجود دارد و ازهر ۶ نفر افراد بالغ، یک نفر از قند خون بالا رنج می‌برد. این رقم در کلان‌شهر تهران اسفناک‌تر است؛ در این شهر از هر ۳ نفر یک نفر قند خون بالاتر از طبیعی دارد.

اپیدمی خاموش 

دکتر نسیم نمیرانیان، متخصص طب پزشکی اجتماعی و طب پیشگیری و معاون پژوهشی مرکز دیابت استان یزد به «اطلاعات» می گوید: با توجه به آمارهای موجود، می توان گفت با یک اپیدمی خاموش روبه‌رو هستیم. در سطح کشور، شیوع دیابت در مردان بین ۱۹ تا ۲۵ درصد و در زنان بین ۲۶ تا ۳۰ درصد گزارش شده است. میانگین کلی شیوع دیابت در کشور حدود ۱۰ تا ۱۱ درصد است که نشان دهنده روند نگران کننده ای در سلامت عمومی جامعه است.افراد چاق و کم تحرک به‌ویژه در گروه سنی ۱۰ تا ۵۰ سال، بیشترین خطر ابتلا به دیابت نوع ۲ را دارند. با توجه به شیوع بالای چاقی و اضافه وزن در کودکان و نوجوانان، پیش بینی می شود در سال های آینده با موج گسترده ای از ابتلا به دیابت در بزرگسالان مواجه شویم.

وی می‌افزاید: مرحله پیش دیابت، قابل‌برگشت است، به‌ویژه اگر فرد بتواند سه تا هفت درصد از وزن بدن خود را کاهش دهد و آن را حفظ کند. اقدامات ضروری شامل چکاپ کامل، مراجعه منظم به پزشک متخصص پیشگیری، اصلاح تغذیه، افزایش فعالیت بدنی روزانه و در صورت نیاز، مصرف دارو تا زمان تثبیت وزن است. افراد در مرحله پیش دیابت باید سالیانه آزمایش قند خون را انجام بدهند.وی تأکید می‌کند: رژیم ضد دیابت نداریم بلکه رژیم سلامت محور داریم. حذف کامل قند ضروری نیست، زیرا کربوهیدرات ها منبع اصلی انرژی سلول ها هستند.

رژیم غذایی سلامت‌محور

دکتر نمیرانیان، مصرف کربوهیدرات های پیچیده مانند غلات کامل و نان سبوس دار، کاهش مصرف قندهای ساده مانند شکر و شیرینی، استفاده از روغن های گیاهی مایع، مصرف فراوان سبزیجات، مصرف متعادل میوه ها، استفاده از لبنیات کم چرب، کاهش مصرف نمک، حذف کامل فست فودها و نوشابه ها (حتی انواع زیرو) و پرهیز کامل از الکل را از اصول رعایت رژیم سلامت‌محور می داند.

معاون پژوهشی مرکز دیابت استان یزد می‌افزاید: یکی از باورهای نادرست این است که دیابت، پایان زندگی است یا فقط افراد چاق به آن مبتلا می شوند؛ در حالی که دیابت با اصلاح سبک زندگی، قابل کنترل است و افراد لاغر نیز ممکن است به آن مبتلا شوند. دیابت می تواند به فرد آموزش دهد که چگونه سالم تر زندگی کند.

مصرف زیاد شیرینی جات، یکی از عوامل مؤثر در ابتلا به دیابت است اما نه‌تنها عامل ژنتیک، عواملی مانند چاقی، کم تحرکی، استرس، تغذیه ناسالم، مصرف سیگار و الکل نیز در بروز دیابت نقش دارند. قند موجود در شیرینی ها علاوه بر افزایش وزن به‌طور مستقیم به سلول های پانکراس و کبد آسیب می زند.

در حال حاضر داروهای جدیدی برای کنترل بهتر دیابت و بهبود عملکرد سلول های پانکراس در حال تولید هستند. همچنین فناوری های نوین مانند پمپ های انسولین هوشمند و دستگاه های پایش مداوم قند خون، نقش مهمی در مدیریت دقیق تر بیماری ایفا می کنند.

چالش اصلی برای کنترل دیابت

دسترسی به دارو و تجهیزات درمانی دیابت در بسیاری از مناطق وجود دارد اما چالش اصلی در آموزش بیماران است. 

بسیاری از افراد مبتلا به دیابت، تمایل یا انگیزه کافی برای یادگیری ندارند و تصور می کنند که اطلاعات کافی دارند، در حالی که آموزش صحیح، نقش کلیدی در کنترل بیماری دارد.

معاون پژوهشی مرکز دیابت استان یزد خطاب به افرادی که به تازگی تشخیص دیابت نوع ۲ گرفته و بسیار ناامیدند، می گوید: دیابت، پایان زندگی نیست بلکه آغاز یک سبک زندگی سالم تر است. با اصلاح تغذیه، افزایش فعالیت بدنی و مدیریت استرس ، می توان کیفیت زندگی را به‌طور چشمگیری ارتقا داد، زیرا دیابت معلمی است که صبر، نظم و مراقبت از خود را به شما می آموزد.

با این حال،وی هشدار می دهد دیابت کنترل نشده می تواند زمینه ساز بیماری های جدی مانند فشار خون بالا، نارسایی کلیه، مشکلات چشمی، قلبی و عصبی شود. پیشگیری از این عوارض با کنترل منظم قند خون، کاهش وزن، تنظیم فشار خون، معاینه منظم چشم، پا، قلب و کلیه امکان پذیر است.

اگرچه در حال حاضر حتی پیوند پانکراس نیز موفقیت کامل ندارد اما پیشرفت های علمی مداوم، نویدبخش دستیابی به درمان های مؤثرتر در آینده برای مبتلایان به دیابت نوع ۱ است. 

نمیرانیان تأکید می‌کند: استرس و اختلالات روانی می تواند کنترل قند خون را دشوارتر کند. دیابت نیز به نوبه خود سلامت روان را تحت‌تأثیر قرار می دهد. کمک گرفتن از متخصصان روان شناسی توصیه می شود اما نباید تمام مسئولیت بیماری را به استرس نسبت داد؛ سبک زندگی ناسالم نقش پررنگ تری دارد.

در این شرایط، کارشناسان با نگرانی می گویند  با  ادامه روند فعلی و بی توجهی به وزن و فعالیت بدنی به‌ویژه در کودکان و نوجوانان، با سونامی دیابت در آینده مواجه خواهیم شد که اقدامات پیشگیرانه فوری را می طلبد. اصلاح فرهنگ تغذیه و ارتقای فعالیت بدنی، کلید نجات آیندگان از بحران دیابت است.

کربوهیدرات ها را کامل حذف نکنید! 

دکتر مهدیه حسین‌زاده، دکترای تخصصی تعذیه و رژیم درمانی و عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد  نیز در گفتگو با «اطلاعات» می گوید: مهمترین اصل رژیم غذایی برای افراد دیابتی این است که از کربوهیدرات های تصفیه‌نشده استفاده کنند، مثل غذاهایی که در آن‌ها سبوس‌گیری انجام نشده یا نان هایی که از آرد کامل درست شده، مثل نان جو کامل یا نان گندم کامل و برنج  قهوه  ای(برنج حاوی سبوس).

وی به این افراد توصیه می کند سعی کنند غذاهای حاوی کربوهیدرات را با فاصله مصرف کنند و مواد غذایی شیرین به‌خصوص مواد صنعتی و شکر  را  کمتر استفاده یا کامل حذف نمایند؛ چراکه شیرینی، شکر، نبات و قند ساده سریع جذب شده و باعث افزایش قند خون می شود. 

دکتر حسین‌زاده می افزاید:یک باور غلط مبنی بر حذف کامل نان و برنج در بین افراد دیابتی وجود دارد، در حالی که این افراد باید نان سالم و برنج را به اندازه کمترین مقدار موردنیاز بدن مصرف کنند. باور غلط دیگر در بین این افراد، حذف پروتئین و تخم‌مرغ است، در حالی که تخم‌مرغ حاوی پروتئین و چربی های مفید است که می تواند به سلامتی و سیستم عصبی این افراد کمک کند و از آنجا که قند ندارد، می تواند به تنظیم قند خون و کنترل اشتها کمک کند.

وی توصیه می کند: مصرف کربوهیدرات ها باید در طول روز توزیع و نان، برنج، میوه و لبنیات در وعده‌های مکرر در طول روز استفاده شود تا افزایش قند خون متعادل باشد اما ‌ نباید به‌طور کامل حذف شود چراکه بدن و به‌خصوص سلول های مغز به آن نیاز دارند.

چه بخوریم و چه نخوریم؟

عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی یزد می‌گوید: میوه ها قند طبیعی دارند اما قند آن‌ها از نوع فروکتوز است و جذب بالایی دارد. توصیه می شود میوه به‌طور متعادل و بین وعده های غذایی مصرف شود.

دکتر حسین‌زاده می‌افزاید: فیبر در حبوبات، سبزیجات و غلات کامل وجود دارد، مصرف فیبر به دلیل این که سرعت عبور غذا را از دستگاه گوارش کند می کند، سرعت جذب کربوهیدرات ها را کاهش داده و به کنترل قند خون خیلی کمک خواهد کرد. بنابراین اگر به همراه هر وعده غذایی مقداری فیبر مصرف شود ،می تواند به کنترل قند خون کمک کند.